व्हडल्या दिवाळेची सुलुस लागली म्हणटांच घराघरांनी तुळस धुवपाचो तिका रंगोवपाचो आनी हेर तयारेचो बोवाळ सुरू जाता. गांवचे लोक आंब्याची पानां चिंचे बोटां, आंवाळे , जिन्याच्यो बडयो सोदपाक जळींमळीं भोवता. पोरुंचो रोयल्लो उस पसवला जाल्यार शेजाऱ्यांक दिवपाची चाल. खास करुन हळडीची कुटां… हाली सहजपणान घरांनी हळडी कुटां सापडपाक मातशे कठीण! ती कुटां पुंजावपाक शेजारी एकमेकांकगेर धावपळ करता. लग्नाची सामाग्री जर कोणाक मेळ्ळी ना जाल्यार एकमेकांक पावयतात. गांवकिऱ्या वाठाऱ्यानी ही सगळी मजा अणभवपाक मेळटा.
हाली बाजारांत पयशे दिल्यार सगळे विकतें मेळटा पुण स्वता दोंगरार वचुन तुळशीच्या लग्नाची सामाग्री एखटांय करपाची उमेद निराळी. तुळशीच्या लग्नाची तयारी जशी निराळी तशीच विलक्षण तीच्या लग्नाची कथा.
वाचनात आसपावली तुळशीच्या लग्नाची कथा ही अशी, प्राचीन काळांत जालंधर नावाचो राकेस सगळ्यांक त्रास करतालो. राकेस वीर आनी पराक्रमी आसलो. जालंधराच्या सगळ्या धिटायेचे कारण वृंदा. वृंदा जालंधराची घरकान्न ती सामकी पतिव्रता आशिल्ल्यान ताचे बळगे खुबूच वाडलेले. आपल्या बळाच्या जोरार ताचो छळ वाडत गेलो , ताच्या त्रासाक कंठाळून सगळे देवगण ताचेर उपाय काडपाक विष्णुदेवाक मेळपाक गेले. समेस्त देवगणांनीं आपली यातनां आपल्यो अडचणीं विष्णूदेवामुखार मांडल्यो आनी तांच्या रक्षणाचे घराणे घातले.
विष्णुदेवान खुब विचार करुन ह्या परिस्थितीचेर तोडगो काडपाचो निर्णय घेतलो. वृंदेचो पत्नीधर्म भंग केलो जाल्यारुच जालंधराचे बळगे कमी जातले हे विष्णूदेवाक कळ्ळे. विष्णुदेवान ते फाटबळ खंडीत करपाचो कट रचलो. विष्णूदेवान धूर्तपणान वृंदा देवीचो पतीव्रता धर्म भंग केलो. वृंदेची सात्विकताय नश्ट जाली आनी मुखार जालंधराची शक्ती उणी जायत गेली. तो शक्तीहीन जालो , अखेरक युद्धांत झुजतना जालंधराक मरण आयले.
विष्णूदेवाचो हो कट वृंदाक समजलो. तिणे रागान विष्णुदेवाक शिराप दिलो “म्हाका फटोवन म्हजो गैर फायदो घेतलो . म्हाका पति वियोग सोसचो पडला तसोच तुकाय पत्निवियोग चुकचेना आनी हें सगळे सोसपाक तुका मृत्युलोकांत जल्म घेवचो पडटलो , मुखार तीणे अशेय म्हळे जशी म्हजी सत्वीकताय नश्ट केला, तसो तुजोय नाश जातलो – तूं फातर जावन पडटलो.”
वृंदेन दिल्ल्या त्या शापीत फातराक शालिग्राम ह्या नावान वळखतात. वृंदेचो क्रोध आनी तिचो शिराप ग्रहण करीत विष्णुदेवान म्हळे “भविष्यांत तुजे सतीत्वाचे फळ म्हण तूं तुळशीच्या रुपांन सदैव म्हज्या सागांताक उरतली. तुज्या बरोबर जो कोण म्हजे लग्न लायतलो ताका पुण्यप्राप्ती जातली”. विष्णुदेवाची ही दैवी वाणी आयकत, वृंदान आपल्यो वेदना शिरापात रुपान्तर करीत ती सती गेली. वृंदा ज्या जाग्यार सती गेली थंयच एक ल्हानशे तुळशीचे रोप उत्पन्न जाले. तुळशी बगर विष्णूपुजा अपूरी अशे म्हणटातात. तुळस विष्णुदेवाक प्रिय. तुळशीक लक्ष्मीचे स्वरुप मानतात. शालीग्राम म्हळ्यार विष्णुदेवाचे आनी तुळशीचे लग्न कार्तिक दुवादशीपासुन ते त्रिपुरारी पुनवे मेरेन खंयच्याय एका दीसा तिळसांजेर संपन्न करतात.अशी ही तुळशीच्या लग्नाची कथा.
तुळशीक घरची धूंव मानुन प्रत्येक घरांत लग्नाचो सुवाळो मनयतात. तुळशीक रंग काडटात , एकादशीक उपास धरता. तुळशीक हळद लावन , न्हांणोवन वस्त्र न्हेसोवपाची पद्धत. एकादशीक मुगाचे कण्ण, फळां आनी काटेकणगांचो नेवेद्य दाखयतात . दुवादशीक लग्नाच्या जेवणा सुवाळो. सकाळी तुळशींत जीन्याबडी रोमता तशेच ताका चींचे बोटां , आवळे बांधता. मुखार रोजामाळ घालून तुळशीची पुजा करतात. आनी सांजेवेळार तुळशीच्या सरभोवतणी रांगोळी घालुन दिव्याची आरास करतात. भटाक हाडून मदी अंतरपाट दवरुन तुळशीचे लग्न लायतात .
लग्नाउपरांत आरत्यो ,घराणे आनी निमणे केळीच्या चोळक्यांचेर गोडान कालयले फोव, उस – चिरमुल्यांच्यो वाडयो करुन तुळशीक निवेद दाखयतात. उस – चिरमुल्यांचो वयर शिंवर मारीत “गोंवीदा” चो गजर गाजता. जश्यो आरत्यो जाल्यो, तश्यो घरच्यो सवायशिणीं बायलो कापड न्हेसुन भांगरां – शिंगरा घालुन आंगणांत तुळशीकडेन जमतात. तुळशीची ओंटी भरुन आपले जोडव्याचे ताट घेवन पांच प्रदक्षणां काडुन जोडवे जळटा. जोडवे जळले की सवायशिणीं पांच घरांनी वचुन तुळशीची ओटी भरून एकमेकांक उस चिरमुल्यो दितात. फोग – फोगेट्यो मारुन ,घुमट शामेळ वाजयत व्हडली दिवाळी म्हळ्यार तुळशीच्या लग्नाचो सुवाळो व्हडा दबाज्यान मनयतात.
विविध वाठारानी तळशी लग्नाचो सुवाळो आप -आपल्या शास्त्राप्रमाणे मनयता. दक्षीण केनरा वाठारातली विजया बाय म्हणटात की हेर विधी गोंयची सारखी आसली तरी मातयेची ल्हान तुळस करून धेडये रूपान व्हडल्या तुळशीच्या दाव्या वाटेन दवरतात. सरभौवतणी आंब्यापानां बांधून, रांगोळी घालून विधीवत तुळशी लग्न करतात.
मुखार माशे लोलये काणकोणची उर्मीला ताई म्हणटा कि तांच्या तुळशी लग्ना काय दिसता पयली ती तुळस धुवून स्वच्छ करतात. आदल्या तेपार खंय लोक तुळशीक चुन्यानच रंगयताले आनी धव्या चुन्याचेर विविध रंगानी रंगयताले. हालीच्या धावपळीन मात तुळस तेला रंगान रंगयतात. लग्ना दिसा सकाळी तुळशीच्या चारी बाजूंनी जीन्याच्यो़ बडयो, गाभेणा तशेंच तुरो आशील्ले कोबू (ऊस) बांदतात.मुखार आंब्या ताळ्यानी माटव सजयतात. जीन्याची बडी होच कृष्ण मानून तुळशींत भितर एक जीन्याची बडी , कोबू ही उभी करतात तशेच तुळशीत आवाळे,चिंचो दवरतात. केळीच्या गाभेणाच्या कुडक्यार पणटी पेटोवन दवरतात.जसो सुर्य अस्तमेक वता तशे साधारण सात वराचेर लग्नाक आरंभ जाता..तांच्या वाड्यावर एक पुरीस आसा. त्या घरांत पयली पुजा करतात. तुळशी लग्नांक थंयच्यानच सुरुवात करतात. वाड्यावयली सगळीं थंय जमतात. मंगलाष्टका म्हणून लग्नाची विधी करतात आनी निमाणो वाड्यावयलो मुखेली सांगणे घालता.मुखार वाड्यावयल्या हेर घरातल्या तुळशी लग्नांक आरंभ जाता. तांच्या वाठारांत तुळशीक जी जोडवी पेटयतात ती ताटांत न्हंय तर केळीच्या गाभेणाच्या कुडक्यार . गाभेणाचे लांब पांच कुडके करून जोडव्या वाती तेलांत भीजोवन यजमान जोडेवे पेटोवन गोविंदा..गोविंदा म्हणत तुळशी भोवती प्रदक्षिणा घालपाक सुरुवात करता. ताच्या फाटोफाट वाड्या वयली ल्हान – सान भुरगीं वातीं जोडवे आशिल्ले गाभेणाचे कुडके पेटोवन हातात घेतात.आनी पुजेकारा फाटल्यान गोविंदा… गोविंदा म्हणत पांच भौवताडे घालतात. आरत्यो जाल्या उपरांत नैवेद्य म्हण गोडांत कालयले फोव , कोबू, कातलेचे कुडके आनी चिरमुल्यो वाटतात.
लग्नाचो सुवाळो जातकच घरातल्यो सवायशीणीं तुळशीची तांदळान शेसर (ओटी) भरतात. जशी सुवाळ्याची समाप्ती जाता तशे लोक आपल्या घरा वचून केळीं घालून रोसातले फोव,तिखशे फोव अशें आवडी नुसार फोव करुन खातात. दुसरो दिस , सुर्याची किरणां धर्तरेक आफुडच्या पयली तुळशीक सजयली ती गाभेणां काडटात.अशें म्हणटात कि घरच्यांची आनी पुजेकाराली नजर तांचेर पडपाक जायना अशें शास्त्र आसा खंय .अशेतरेन पारंपारीक तुळशी लग्नाचो सुवाळो माशे काणकोण वाठारांत तशे गोंयच्या हेर वाठारांत व्हडा खोशयेन आप – आपल्या पद्धतीन मनयतात.
अतिशा सुर्लीकार ✍️
